Laiha livru seluk ne’ebé iha impaktu hanesan ne’e ba ema nia istória. Ida-ne’e orienta ona nasaun sira nia lala’ok no kuda ona filozofia polítika ne’ebé maka hamosu demokrasia. No ida-ne’e influensia ona ema ida-idak nia moris, hodi muda kriminozu sira ne’ebé maka’as ba sidadaun sira ne’ebé maka pasífiku. Livru, klaru, maka Bíblia.
Livru ida-ne’e hanesan saida? Ema balu kompara Bíblia ho biblioteka. Ida-ne’e hanesan ho biblioteka ida tanba ida-ne’e maka kolesaun ida hosi “livru” sira ne’ebé hakerek ida-idak no depois halibur hamutuk. Testamentu Tuan kompostu husi livru sira ne’ebé hakerek antes Jezús nia moris—balun besik tinan 1,500 antes. Livru sira ne’ebé hakerek hafoin Nia kruzifikasaun maka halo Testamentu Foun.
Klaru katak ema barak mak envolve iha hakerek Bíblia—maizumenus naʼin-40, tuir loloos. Enkuantu ema balun ne’ebé hakerek livru sira Bíblia nian maka kronista deskoñesidu sira kona-ba Israel nia istória, balun maka personajen Bíblia nian ne’ebé famozu hanesan Moisés, David, no Paulo. No Testamentu Foun barak maka hakerek hosi Jesus nia dixípulu sira ka sira nia kolega besik sira.
Kuaze Testamentu Tuan hotu-hotu hakerek uluk iha lian Ebraiku, maski parte balun hosi Esdras no Daniel hakerek iha lian Aramaiku, lian Babilónia nian, ne’ebé maka “primu dahuluk” hosi lian Ebraiku. Testamentu Foun hakerek iha lian Gregu, lian komún iha mundu Mediteráneu iha tempu ne’ebá. Ida-ne’e la’ós gregu klásiku filozofia no literatura nian. Ida-ne’e maka dialetu ne’ebé uza iha karta pesoál sira ba belun no família sira no iha konta sira no resibu sira. Entaun lian Gregu bíbliku maka lian duni ba ema baibain.
Laiha manuskritu orijinál sira
Imprime la inventa to’o iha sékulu XV nia klaran A.D. Antes ne’e, bainhira ema hakarak kópia livru sira Bíblia nian, eskriba ida tenke hakerek sira ho liman. No kuandu livru ida husi Bíblia sai tuan ona, baibain ema soe ka estraga livru neʼe. Entaun, infelizmente, la iha manuskritu orijinál husi livru Bíblia nian neʼebé eziste ohin loron. Codex Vaticanus (naran hanesan neʼe tanba rai hela iha biblioteka Vatikanu nian iha Roma) mak manuskritu uluk liu neʼebé kuaze kompletu husi Testamentu Foun. Ida-ne’e kopia iha tempu balun durante inísiu sékulu dahaat A.D., ne’ebé maka tinan 250 to’o 300 hafoin livru ikus Testamentu Foun nian hakerek.
Maibé, matenek-naʼin sira hetan pedasuk kiʼik liu husi Testamentu Foun neʼebé tuan liu fali Kódigu Vatikanu. Porezemplu, iha fragmentu ida hosi Evanjellu João nian ne’ebé hakerek iha tinan 125 AD, ladún tinan barak liutiha orijinál. Kópia tuan liu hosi livru sira Testamentu Tuan nian ne’ebé ita iha maka Livru Tasi Mate nian. Jeralmente, tempu barak liután maka haketak sira hosi orijinál sira. Tanba profeta no apóstolu sira ne’ebé hakerek Bíblia la ko’alia Inglés, Bíblia sira ne’ebé maioria ita lee maka tradusaun. Tradutór oioin husi Bíblia adota ona “filozofia” ida husi rua. Aprosimasaun ida envolve tradusaun literalístiku, liafuan ba liafuan. Iha parte seluk, tradutór sira foka liuliu ba hato’o signifikadu hosi pasajen.
Tradusaun modernu barak liu monu iha fatin ruma entre estremu sira hosi filozofia rua ne’e. Versaun King James, Versaun Padraun Revizaun, bazikamente Testamentu Foun hanesan. Aseitasaun ba livru 27 ne’e nu’udar Eskritura mós envolve prosesu ida—ida ne’ebé kompleta iha konsellu igreja nian iha tinan 300 nia rohan no tinan 400 nia inísiu A.D.
Sarani sira uluk iha pelumenus kritériu tolu atu determina livru sira ne’ebé maka atu simu nu’udar Eskritura ofisiál:
- aseitasaun no uzu luan ba livru ida iha igreja uluk nian,
- ninia fidelidade ba doutrina sarani, no
- nia reputasaun tanba hakerek ka hetan autorizasaun hosi apóstolu ida.
Klaru, buat barak ne’ebé maka ita hatete ona to’o agora bele mós loos kona-ba kolesaun livru sira kona-ba istória umana, filozofia, no espekulasaun de’it. Maibé Bíblia laʼós deʼit ida-neʼe. Ne’e maka Maromak nia mensajen inspiradu ba ema ne’ebé maka komunika ona mai ita liuhosi liafuan eskrita sira.
Hanesan Jesus, Maromak nia Liafuan moris (João 1:1, 14), Bíblia ema nian no mós Maromak nian. Ninia liafuan sira iha impresaun hosi ninia autór umanu sira-nia karakterístika, istória, no kultura. Maibé ida-ne’e mós inspiradu “Maromak nia iis”, hanesan 2 Timóteo 3:16 hateten. Pedro mós afirma inspirasaun Bíblia nian. Nia hatete, “Profesia nunka iha nia orijen iha ema nia vontade, maibé ema sira ko’alia hosi Maromak tanba sira lori hosi Espíritu Santu” (2 Pedro 1:21; itáliku aumenta).
Paulo hakerek katak Eskritura sira “bele halo imi sai matenek ba salvasaun liuhusi fiar iha Kristu Jezús” (2 Timóteo 3:15). Maibé, laiha májika iha Eskritura sira rasik. Sira lori moris rohan-laek de’it bainhira ita hetan Jezús Kristu iha sira (João 5:39). Maibé, klaru, ita bele hetan Nia iha ne’ebá de’it se ita buka se ita lee istória sira kona-ba Nia. No se ita hetan benefísiu ka lae hosi “biblioteka” livru sira-ne’e ne’ebé Maromak fó mai ita liuhosi Ninia profeta sira ne’e depende tomak ba ita.
(**This article originally appeared on Signs of the Times on January 2013.
